Hugo Saurma-Jeltsch w książce Wappenbuch der Schlesischen Städte und Städtel (Berlin 1870) nie może podać herbu Pilchowic – nie zna go. Pisze, że być może Pilchowice przejęły herb i pieczęć od dawnych właścicieli o nazwisku Pilchowicki (?). Miałby to być szlachecki herb Nowina1. Fakt ten dziwi, ponieważ w pracy Otto Huppa Deutsche Ortswappen. Provinz Schlesien2 znajdujemy ważną informację o pieczęci gminnej miasteczka Pilchowice (niem. Flecken Pilchowitz) z roku 1817. Na pieczęci tej miał widnieć napis: STAEDTLEIN PILCHOWITZ 1817 (‘Miasteczko Pilchowice 1817’). Otto Hupp podaje też informację o współczesnej mu pieczęci gminnej (das neue Siegel), będącej w użyciu pod koniec XIX wieku, z napisem: STAEDTEL PILCHOWITZ RUBNIKER KREIS (‘Miasteczko Pilchowice Powiat Rybnicki’). Za pracą dr Oskara Wilperta i Paula Kutzera Die Wappen der schlesischen Landgemeinden3 przedstawiam wizerunek tej XIX-wiecznej pieczęci, która opisana została przez nich w sposób następujący: na tarczy przygotowany do skoku koń, za nim skierowany w lewo miecz (niem. In einem Schilde ein springendes Pferd, dahinter ein links geschrägtes Schwert)4:
Ryc. 5. Pieczęć gminy Pilchowice z XIX w.
Ryc. 6. Pieczęć gminy Wilcza z XIX w.
Ten najstarszy znany dziś wizerunek herbu gminy Pilchowice posiada pewien niejednoznaczny szczegół: za wspiętym na tylnych nogach koniem widzimy oręż, który wcześniej (na przykład w dziele Otto Huppa) interpretowano jako włócznię czy lancę. Dla autorów opisu z 1909 r. przedmiot ten kojarzy się z mieczem. Wizerunek konia powtarza się na pieczęci gminnej sąsiedniej Wilczy (dawniej gmina Nieder Wiltsche), który w pracy dr Oskara Wilperta i Paula Kutzera Die Wappen der schlesischen Landgemeinden opisany jest w sposób następujący: pieczęć z roku 1775; po lewej stronie drzewko, po prawej przygotowany do skoku koń, trzymający w przednich kopytach sierp (niem. Rechts ein Bäumchen, links ein springendes Pferd, das eine Sichel in den Borderfüßen hält). Napis na stemplu gminy Wilcza głosi: G[EMEINDE] NIEDER WILTSCHE RYBNIKER KREIS (‘Gmina Wilcza Dolna, Powiat Rybnicki’). Również tutaj powstaje kontrowersja: na herbie Wilczy obowiązującym przed wojną i obecnie zamiast konia widzimy wilka. Wydaje się, że w obydwu przypadkach Oskar Wilpert i Paul Kutzer błędnie zinterpretowali schematyczny i uproszczony rysunek na stemplu.
Motyw konia i włóczni na stałe zagościł na tarczy herbowej Pilchowic. We wspomnianym dziele Otto Huppa znajdujemy wzorcowy przykład pilchowickiego herbu. Przedstawia on, zgodnie z opisem autora: na srebrnym tle pochyloną w prawo włócznię, której złoty drzewiec jest częściowo zakryty przez zwróconego w prawo, przygotowanego do skoku czarnego rumaka (w oryginale: In Silber eine schräglinks gelegte Lanze, deren goldener Stiel überdeckt wird von einem rechtshin springenden schwarzen Roß). Poniżej reprodukuję wizerunek tego herbu z dzieła Huppa:
Ryc. 7. Herb Pilchowic z 1896 r. wg pracy Otto Huppa Deutsche Ortswappen.
Provinz Schlesien, Frankfurt a. M.
W innej pracy Otto Huppa Die Wappen und Siegel der Deutschen Städte, Flecken und Dörfer5 autor pisze: Prawdopodobnie opiera się ten wizerunek na herbie szlacheckim, choć wciąż nie wiadomo na jakim. Z herbem hrabiów Wengersky, do których miejscowość ta należała w latach 1727-1831, nie ma on nic wspólnego (niem. Wahrscheinlich liegt ein Adelswappen zu Grunde, es ist aber noch nicht bekannt, welches. Mit dem Wappen der Grafen Wengersky, welchen von 1727-1831 der Ort gehörte, haben die Zeichen keine Gemeinschaft’)
W latach międzywojennych urząd gminy Pilchowice (do 1936 r. Pilchowitz O/S; w latach 1936-1945 Bilchergrund O/S) posługiwał się nowymi pieczęciami6: pierwsza, z napisem: GEMEINDE PILCHOWITZ · KR[EIS] GLEIWITZ (‘Gmina Pilchowice powiat gliwicki’), pochodzi prawdopodobnie z lat 1922-1936 (patrz rycina 8). Po podziale Górnego Śląska w 1922 r. Pilchowice znalazły się w powiecie gliwickim. W roku 1936 gmina przyjęła nową, zgermanizowaną nazwę Bilchergrund. W związku z tym zmodyfikowano pieczęć gminną. Nowy stempel nosi napis: GEMEINDE BILCHERGUND · KREIS TOST-GLEIWITZ (‘Gmina Pilchowice powiat toszecko-gliwicki’ – patrz rycina 9). Pieczęć ta funkcjonowała oficjalnie do 1945 r.
Ryc. 8. Pieczęć gminy Pilchowice z lat 1922-1936
Ryc. 9 Pieczęć gminy Pilchowice z lat 1936-1945
Wizerunek pilchowickiego herbu znalazł się na pewnym gobelinie z lat międzywojennych, który przechowywany jest obecnie w sali przyjęć budynku Ziomkostwa Górnośląskiego w Ratingen-Hösel w Nadrenii-Westfalii. Być może gobelin ten, niewątpliwie wzorowany na wizerunku Otto Huppa, znajdował się przed wojną w zbiorach zamku pilchowickiego. Na zielonym tle znajduje się biała tarcza z burym koniem i złotą włócznią7:
Ryc. 10. Gobelin z siedziby Ziomkostwa Górnośląskiego w Ratingen-Hösel
Po II wojnie światowej pilchowicki herb przestaje funkcjonować. W ustroju Polski Ludowej gminy wiejskie nie posiadały własnych herbów i pieczęci. Dopiero obowiązujące dziś ustawodawstwo samorządowe daje gminom wiejskim prawo do własnych znaków heraldycznych. Dążeniem Gminy Pilchowice było przywrócenie jej historycznego, posiadającego 200 lat historii herbu.
Symbolika herbu
Analiza plastyki herbu pozwala wyróżnić dwa jego główne motywy: czarnego konia i złotą włócznię na srebrnym tle. Nawiązują one prawdopodobnie do przeszłości wsi jako dóbr rycerskich i do funkcji wsi jako osady targowej, gdzie handlowano również końmi.
Praca Otto Huppa, podstawa górnośląskiej heraldyki i sfragistyki, nie przynosi wyjaśnienia znaczenia pilchowickiego herbu. Czytamy tam, że nieznana jest jego geneza. Otto Hupp domyśla się, że był to herb rodowy któregoś z dawnych właścicieli tej miejscowości (Es ist nicht bekannt woher dies Wappen stammt, vermutlich liegt das einer früheren Herrschaft zu Grunde). Badania nad genezą herbów wsi i małych miejscowości nie skłaniają ku takiemu twierdzeniu.
Jak pisze w swej pracy Herby i pieczęcie miast górnośląskich Małgorzata Kaganiec, wkrótce po zajęciu Śląska przez Fryderyka Wielkiego w roku 1742 r., opublikowano w prowincji śląskiej rozporządzenie o tym, że wszystkie wsie mają sporządzić sobie pieczęcie, zawierające obok napisu godło, którego wybór był najzupełniej dowolny8. Pojawiają się wtedy setki nowych pieczęci i herbów, które w swej pracy zarejestrowali dr Oskar Wilpert i Paul Kutzer9. Herby o XVIII-wiecznej genezie nawiązywały często do samej nazwy miejscowości, cech lokalnej przyrody, historii lub ludowych opowieści. Taka też może być geneza herbu pilchowickiego.
Przypowieść ludowa z Pilchowic mówi o hrabim von Wengerskim, dawnym właścicielu miasteczka, który podczas przejażdżki konnej zaatakowany został przez żmije. Hrabia chwycił za lancę i uratował swoje życie odpędzając gady, ale jego dzielny koń zginął pokąsany. Na pamiątkę tego zdarzenia Wengerscy mieli umieścić na krzyżu dzwonnicy kościoła parafialnego w Pilchowicach miedzianego węża10. Wprawdzie symbol węża na kościelnej wieży najpewniej nawiązuje do słów Ewangelii wg św. Jana: A jak Mojżesz wywyższył węża na pustyni, tak potrzeba, by wywyższono Syna Człowieczego (J 3,14), ale legenda o hrabim Wengerskim zdaje się być całkiem prawdopodobnym źródłem dla wyobrażenia heraldycznego w Pilchowicach.
W europejskich herbach miejskich do końca XVIII w. wyobrażenia zwierząt hodowlanych występowały sporadycznie. Symbolizowały zazwyczaj handel, targi zwierząt, z których miasta i miasteczka słynęły i od których pochodziły czasem ich nazwy. Potem wizerunki kozłów, wołów i koni w herbach miejskich interpretowano nie jako motywy reprezentujące hodowlę, ale przede wszystkim dawnych właścicieli lub nazwy miast. Tak uczynił w swym dziele Otto Hupp pisząc o nieznanym herbie szlacheckim. Ponieważ nie udało się znaleźć herbu szlachty śląskiej przypominającego herb Pilchowic, łączyć go trzeba z targami końskimi odbywającymi się w tym miasteczku już w najdawniejszych czasach.
Zaznaczyć też należy, że koń w heraldyce wyraża gotowość do czynu w czasie wojny lub pokoju, a włócznia nawiązuje do poczucia honoru, gotowości bojowej i jest symbolem wolności4. Włócznia może również upamiętniać przeszłość miejscowości jako wsi rycerskiej.
1 Hugo Saurma-Jetsch Wappenbuch der Schlesischen Städte und Stádtel, Berlin 1870, str. 245.
2 Otto Hupp Deutsche Ortswappen. Provinz Schlesien, Frankfurt a. M. 1896.
3 Dr Oskar Wilpert, Paul Kutzer Die Wappen der schlesischen Landgemeinden [w:] Oberschlesische Heimat, Band V, Oppeln 1909, str 80-82.
4 Ibidem, str. 83.
5 Otto Hupp Die Wappen und Siegel der Deutschen Städte, Flecken und Dörfer Frankfurt a. Mein 1896 i 1898., str. 175.
6 Patrz załącznik: dokumenty z lat 1932 i 1937. Dokumenty dostarczyła p. Luiza Ciupke, mieszkanka Pilchowic.
7 Źródło informacji – p. Johann Stacha z Mettmann, dawny mieszkaniec Pilchowic, który w 1979 r. sfotografował ten gobelin w siedzibie Ziomkostwa. Kopia tego zdjęcia była do niedawna jedynym znanym w Pilchowicach wizerunkiem herbu.
8 Małgorzata Kaganiec Herby i pieczęcie miast górnośląskich, Leksykon Śląski, Tom I, Zeszyt I, Muzeum Śląskie, Katowice 1992, str. 31. Prawdopodobnie chodzi o akty prawne dotyczące samorządu lokalnego na pruskim Śląsku z roku 1872 (patrz: Arno Herzig Śląsk i Prusy w XVIII i XIX w. [w:] Przebudź się serce moje, i pomyśl, Stowarzyszenie Instytut Śląski, Opole 1995, str. 62.).
10 Ich praca Die Wappen der schlesischen Landgemeinden ukazywała się w odcinkach w roczniku Oberschlesische Heimat. Herb Pilchowic opublikowany i omówiony został w roku 1909.
11 Żródło informacji – p. Iwona Skowron, radna Gminy Pilchowice.
12 Władysław Kopaliński Słownik symboli, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
