Nazwa miejscowości Pilchowice ma ponad 700-letnią historię. Po raz pierwszy spotykamy ją w dokumencie znanym jako Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (‘Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego’)1, powstałym zapewne z inicjatywy biskupa krakowskiego Jana Muskaty, pełniącego w latach 1285-1293 obowiązki poborcy świętopietrza w metropolii gnieźnieńskiej, której podporządkowana była diecezja wrocławska. Dokument ten datowany do niedawna na początek XIV w. (zazwyczaj na rok 1305, stąd popularna informacja o najstarszej wzmiance o Pilchowicach z 1305 r.), według najnowszych badań powstał około roku 12952. Jest to urzędowy wykaz dóbr i dochodów, a więc zawiera dokładne dane dotyczące zasięgu własności biskupstwa wrocławskiego na Śląsku, wykaz miast, wsi i osad, będących własnością biskupa bądź diecezji oraz zestawienie dochodów Kościoła z należnej dziesięciny. Spis miał uporządkować finanse biskupstwa, posiadającego na całym Śląsku liczne posiadłości, uzyskane dzięki przywilejom i darowiznom panujących tu piastowskich książąt i wielmożów. Dobra te podlegały regionalnym ośrodkom administracyjnym w Nysie, Wrocławiu, Legnicy, Głogowie i Ujeździe. Klucz ujazdowski (w oryginale Procuracia Wyasdensis) powstał w XII wieku i obejmował blisko 400 górnośląskich miast, wsi i osad3. W części Liber fundationis… obejmującej okręg gliwicki (circa Glywitz) czytamy:
Item in Pilchovitz expleta libertate erunt octuaginta mansi solventes fertones
Transkrypcja: Item in Pilchowitz expleta libertate erunt octuaginta mansi solventes fertones.
Tłumaczenie: ‘Także w Pilchowicach całkowicie zwolnionych od [płacenia] wiardunków będzie 80 łanów’4
Zapis ten świadczy o relatywnie niedawnej lokalizacji wsi: Pilchowice są tu zwolnione od płacenia dziesięciny pieniężnej, co świadczy o przysługującej wsi tak zwanej wolniznie. Według Idziego Panica, autora znakomitych opracowań na temat wczesnośredniowiecznych dziejów Górnego Śląska, Pilchowice ulokowano na prawie niemieckim w drugiej połowie XIII wieku5. Autor ten podąża za znakomitym znawcą tematyki osadnictwa i nazw miejscowych na Śląsku, Henrykiem Borkiem, autorem pracy Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych6.
Z Liber fundationis dowiadujemy się wiele o strukturze osadniczej okolic naszej miejscowości. W najbliższym sąsiedztwie Pilchowic istniały już: Smolnica (zapisana jako Smolitz), Knurów (Knurowitz), Żernica (Syrdnitza) i Sośnicowice (Sossnessowitz). Wszystkie te osady wchodziły w skład skupienia osadniczego nad rzeczką Bierawką. Z innych dokumentów wiemy, że w okolicy istniały również inne miejscowości: Stanice (Stanicia 1258), Nowa Wieś (Nova Villa 1226), a przede wszystkim klasztor cystersów w Rudach, założony w 1258 r. przez księcia Władysława I opolskiego, ojca Kazimierza bytomskiego.
Najstarszy zapis nazwy wsi w Liber Fundationis ma postać Pilchowitz. Jest to częściowo zgermanizowana (urzędnikiem w kancelarii biskupiej mógł być Niemiec) forma właściwej słowiańskiej nazwy Pilchowicy (dopiero od XIV w. Pilchowice), która należy do grupy patronimicznych nazw miejscowych (nazwa Pilchowice występuje też na Dolnym Śląsku, w Małopolsce, na Kujawach i na Mazowszu). Nazwy patronimiczne były bardzo żywotne na wielu obszarach słowiańskich, w tym również na Śląsku. W dzielnicy tej znajdujemy aż 1200 nazw z przyrostkiem -ice7. Nazwa wskazuje, że w XIII wieku zamieszkiwali we wsi Pilchowicy – dziedzice lub ludzie jakiegoś Pilcha (imię to zarejestrowano po raz pierwszy w latach 1385-14948). Imię Pilch pochodzi od staropolskiej nazwy gryzonia popielicy (Glis glis)9. Przodek Pilchowiców mógł być zasadźcą tej XIII-wiecznej wsi.
Kolejne zapisy potwierdzają trwanie słowiańskiej formy tej nazwy – Pilchowicz (1363), Pylchowicz (1411), Pylchowitze (1531), Pilhowitz (1561). W państwie pruskim dla celów administracyjnych przyjęto zgermanizowaną, urzędową nazwę tej miejscowości – wtedy już miasteczka targowego (niem. Marktflecken), która brzmiała do roku 1936 Pilchowitz. Na przykład Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku podają taką nazwę w dobrach hrabiego von Wengerskiego10. Sto lat później, w roku 1865 Felix Triest, autor wielkiego dzieła Topographisches Handbuch von Oberschlesien, pisze o Pilchowicach jako o Marktflecken und Rittersgut Pilchowitz (‘miasteczko targowe i dobra rycerskie Pilchowice’)11.
W latach 1936-1937 narodowo-socjalistyczne władze Niemiec przeprowadziły planową germanizację śląskich nazw miejscowych i nazwisk. Akcja odbywała się pod hasłem Fort mit der polnischen Faßade (‘Precz z polską fasadą’)12. W rządzonych przez nazistowskiego burmistrza Richarda Kutscherę Pilchowicach uchwalono zmianę nazwy samej miejscowości, jak i okolicznych wsi, wzgórz, rzek, potoków itp.). Zatem od 1936 roku Pilchowice nazywały się Bilchergrund O/S (dosł. ‘Mysia Wieś’).
W roku 1946 Komisja Ustalania Nazw Miejscowych i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów rozpoczęła ustalanie nazw i ich pisowni dla wszystkich miejscowości tzw. ‘ziem odzyskanych’13. Wówczas Pilchowicom, zdegradowanym do rangi gminy wiejskiej, nadano ich obecną urzędową nazwę, zatopioną w 700-letniej historii tej miejscowości.
Mgr Ryszard Derdziński (ur. w 1974 r.) jest doktorantem na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Iwanka. Jego specjalizacją jest tematyka samorządu lokalnego.
1 Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis. Wyd. H. Markgraf, J. W. Schulte [w:] Codex Diplomaticus Silesiae, t. 14, Breslau 1889, str. 97.
2 F. Maroń Rozwój sieci parafialnej w diecezji katowickiej do końca XV w. [w:] Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne, Tom II, Katowice 1970, str. 111-112. Praca F. Maronia cytowana jest w najnowszych opracowaniach z dziejów ziem Górnego Śląska, m.in. w: J. K. Horwat Księstwo Bytomskie. Jego podziały do końca XV wieku, Muzeum w Gliwicach, Seria Monograficzna nr 2, Gliwice 1993; R. T. Kostorz Szkice z dziejów Zabrza, część I, str. 24 [w:] Kroniki Miasta Zabrza, nr 17, Zabrze 1993; I. Panic Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu, Rozprawy i Studia Muzeum Śląskiego, Katowice 1992.
3 Patrz R. T. Kostorz Szkice z dziejów Zabrza, część I, str. 23-24 [w:] Kroniki Miasta Zabrza, nr 17, Zabrze 1993.
4 Codex Diplomaticus Silesiae, Tom 14, str. 97.
5 Idzi Panic Historia osadnictwa w księstwie opolskim we wczesnym średniowieczu, Rozprawy i Studia Muzeum Śląskiego, Katowice 1992, str. 93.
6 Henryk Borek Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, Opole 1988.
7 H. Borek Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych.
8 Andrzej Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, Tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, hasło PILCH, str. 579.
9 Ibidem.
10 Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku, Polska Akademia Nauk – Instytut Historii, Wrocław 1975.
11 Felix Triest Topographisches Handbuch von Oberschlesien, str. 738.
12 Monika Choroś, Łucja Jarczak Zmiany nazw miejscowości i nazwisk na Śląsku przed II wojną światową i po 1945 roku [w:] Przebudź się, serce moje, i pomyśl, Berlin – Opole 1995, str. 459.
13 Ibidem, str. 466.
